Doświadczenia w grupach i inne prace

Doświadczenia w grupach i inne prace ukazały się po raz pierwszy w roku 1959, choć wchodzące w skład tego zbioru artykuły powstały znacznie wcześniej. Napisany wspólnie z Johnem Rickmanem „Ogląd wstępny” opublikowano w roku 1943, siedem esejów składających się na środkową część zatytułowaną „Doświadczenia w grupach” ukazało się między rokiem 1948 a 1951, kończący zaś książkę artykuł „Ogląd końcowy” – w roku 1952. Ta książka – pierwsza pozycja w ogromnym dorobku Biona – częściowo powstała zanim rozpoczął on szkolenie psychoanalityczne. Być może dlatego jest tak mało teoretyczna, a tak bardzo kliniczna, co zmusza Czytelnika do samodzielnego poszukiwania i odkrywanie znaczenia tego, „co Autor miał na myśli”.
„O Doświadczeniach w grupach można powiedzieć to samo, co Borges wyznał na temat swojego pierwszego tomu poezji Fevor de Buenos Aires (1923): «Mam wrażenie, że wszystko, co potem napisałem, było jedynie rozwinięciem zapoczątkowanych tam wątków i czuję jednocześnie, że przez całe życie pisałem na nowo tę jedną książkę»” (Ogden, 2009/2010, s. 103). Zgadzam się z poglądem Ogdena. Bion całe życie dociekał istoty funkcjonowania ludzkiego umysłu, warunków sprzyjających jego rozwojowi oraz zamykających go na czerpanie z ludzkiego doświadczenia. Można powiedzieć, że poświęcił się badaniu tego, jak powstaje umysł zdolny do głębokiego, autentycznego angażowania się we własne doświadczenie emocjonalne i tolerowania stanów psychicznych wynikających z relacji emocjonalnych z innymi ludźmi. Do opisu różnych elementów wpisanych w konflikt „myśleć–nie myśleć” stworzył liczne metafory – grupy pracującej i grupy podstawowego założenia, pomieszczającego i pomieszczanego, mistyka i establishmentu, symboli K i –K, pojęcia katastroficznej zmiany, czy wreszcie koncepcji zamyślenia i procesu alfabetyzacji.
W Doświadczenia w grupach Bion po raz pierwszy rozważał tematykę funkcjonowania dojrzałych i regresywnych stanów umysłu, która dziś jest powszechnie uznaną częścią jego dorobku. Opis procesu ścierania się części umysłu zdolnej do myślenia z taką, która nie toleruje myślenia o własnym doświadczeniu emocjonalnym, odnajdujemy w koncepcji grupy pracującej i grupy podstawowego założenia. Termin „grupa pracująca” odnosi się do tego aspektu umysłowości grupy, którym kieruje ludzka potrzeba poznawania prawdy o sobie, innych ludziach i o relacjach z nimi – co można uznać za odpowiednik ego. To rodzaj zorientowanej na rzeczywistość aktywności umysłu, zmierzającej do rozwiązywania problemów psychicznych. Grupa pracująca zdaje sobie sprawę ze swoich celów i zajmuje się zadaniem, do którego realizacji została powołana (może nim być autorefleksja). Termin „grupa podstawowego założenia” opisuje nieświadomą część mentalności grupowej, która nie toleruje myślenia o własnym doświadczeniu, co wpływa na sposób realizacji zadania zdefiniowanego jako cel istnienia grupy. Taka grupa działa instynktownie, bezrefleksyjnie, unikając kontaktu z rzeczywistością. Na każdej sesji grupa walczy o żywe, myślące reagowanie na własne doświadczenie, zrozumienie toczącego się w niej procesu, zmagając się jednocześnie z lękiem przed wglądem, zagłębieniem się w sam proces myślenia, który jest bolesny, gdyż konfrontuje nas z niewiedzą.
Bion, odwołując się do pojęć mistyka i katastroficznej zmiany, opisał problem, przed którym staje każda grupa – czy i jak pomieścić nową, dającą szansę rozwoju ideę, która jednocześnie niszczy dotychczasowy bezpieczny sposób funkcjonowania? Grupy potrzebują spójności i stabilności, ale także rozwoju i zmiany. Bionowski mistyk to osoba lub idea, która może zainicjować zmianę przeżywaną jako coś pożądanego, ale budzącą również katastroficzny lęk. W ujęciu Biona analiza grupowa wspomaga rozwój relacji między mistykiem a grupą, umożliwiając przyjęcie nowej niepokojącej idei. W procesie grupowym funkcję pomieszczającą pełni grupa pracująca, a tym, co musi zostać pomieszczone, bywa interpretacja nieświadomego funkcjonowania grupy.
Według Biona prawa rządzące funkcjonowaniem grup odnoszą się też do funkcjonowania indywidualnej psychiki, będącej swoistą grupą, na którą składają się elementy powstałe w wyniku relacji podmiotu z różnymi grupami. W tej wewnętrznej grupie toczy się dialog między lękiem przed myśleniem a dążeniami do refleksji nad doświadczeniem emocjonalnym. Grupa pracująca i grupa podstawowego założenia w umyśle każdego z nas to dwa współzależne style funkcjonowania psychicznego, a naszym losem jest stałe doświadczanie napięcia między nimi. Dojrzałe myślenie kształtuje się w odpowiedzi na pierwotne lęki związane z przynależnością do grup i tylko dzięki nim aparat myślenia się rozwija. Gdyby nie te pierwotne przeżycia, nie byłoby materiału do refleksji i rozwoju procesu myślenia.

Wiesława Łodej-Sobańska

(fragm.. Wstępu do wydania polskiego)